Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), kısa dikkat süresi, hiperaktivite ve dürtü kontrolünde zorluklarla karakterize edilen nörogelişimsel bir durumdur. Özellikle dikkat eksikliği olan çocuklar, derslere odaklanmakta, yönergeleri takip etmekte ve sosyal ilişkilerde uyum sağlamakta güçlük çekebilirler. Bu durum hem aileler hem de öğretmenler için zorluklar yaratırken, aynı zamanda çocuğun özgüvenini de etkileyebilir. Peki, çocuklarda dikkat eksikliği nasıl giderilir?  Dikkat eksikliği olan çocuğun eğitimi nasıl olmalı? Çocuk ve Ergen Psikiyatri Uzmanı Dr. Öğr. Üyesi Melek Gözde Luş, çocuklarda dikkat eksikliği tedavisi ve dikkat eksikliği olan çocuklar hakkında merak edilenleri yazdı!

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB); dikkatsizlik, aşırı hareketlilik ya da dürtüsellik belirtilerinin görüldüğü, psikososyal alanda bozulmanın olduğu nörogelişimsel bir bozukluktur. DEHB belirtileri dikkatsizlik ve hiperaktivite/dürtüsellik olarak iki alanda görülebilir. Fakat DEHB teşhisi koymak için, dikkatsizlik ya da aşırı hareketlilik belirtilerinin çocuğun gelişim dönemine uygun olmaması gerekir. Son yıllarda çocuklarda en sık teşhis edilen psikiyatrik bozukluktur. Türkiye’de ise her 20 çocuktan bir tanesinde DEHB görülmektedir. 

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Neden Olur?

İkiz, evlat edinme ve aile araştırmalarına dayanan genetik araştırmalar göstermektedir ki,   DEHB tanılı çocukların anne babalarında DEHB olması riski 2 ile 8 kat fazladır. DEHB tanılı kişilerin hem anne babalarında hem de kardeşlerinde DEHB riski yüksektir. Genetik yüklülük, doğum öncesi ya da sonrasında ortaya çıkan travmalar ve diğer etkenlere bağlı beyinde oluşabilecek çok çeşitli bozukluklar sonuçta benzer davranışsal belirtilere neden olabilirler. Belli davranış biçimleri belli bir süre boyunca bir arada görüldüğünde bu durum ‘bozukluk ya da sendrom’ olarak adlandırılabilir. Sebepler farklı olmakla birlikte ortaya çıkan tablo aynıdır, bu nedenle durumu düzeltmeye yönelik yaklaşımlar aynıdır.

Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısı sadece tek bir ortamdaki davranışlarla değil birçok kaynaktan elde edilen bilgilerin toplanması ve incelenmesiyle konur. Çocuğun hem ev hem okul ortamıyla ilgili bilgi alınır, okul ve öğretmenlerle iletişime geçilebilir. Devamlı hareket halinde olma, sürekli zıplama, isteklerini erteleyememe gibi aşırı hareketlilik, dürtüsellik ve dikkatsizlik sorunların nasıl ve ne zaman başladığı, şu anki sorunların neler olduğu belirlenir.

Dikkat Eksikliği Hangi Yaşlarda Görülür?

Çocuklarda dikkat eksikliği başlangıcı genellikle üç yaş civarındadır, fakat tanı genellikle gerekli eğitimin başlaması ile birlikte ilkokul yıllarında konmaktadır. DEHB tanısı konulabilmesi için belirtiler 12 yaş öncesinde başlamış olmalıdır. Birçok çocuk, özellikle de 5 yaşın altındaki çocuklar,, zaman zaman kolayca dikkatleri dağılan, enerjik ve dürtüsel davranışlar sergileyebilir. Ancak bu durum her zaman DEHB anlamına gelmez; kimi zaman yorgunluk, stres, endişe ya da gelişimsel süreçlere bağlı geçici davranış farklılıklarından da kaynaklanabilir.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Nasıl Anlaşılır?

Bir çocuğa DEHB tanısı çocuk-ergen psikiyatri uzmanı tarafından konulmalıdır. Psikiyatrik muayenede yapılan gözlem, aile ve çocukla yapılan görüşmeden alınan etraflı anamnez tanı koymak için en temel yöntemdir. Ayrıca anne-baba, öğretmen ve çocuk tarafından doldurulan bazı psikolojik testler ve soru formları da tanı koymada kullanılabilir. Bilgisayar yardımıyla da yapılabilen hafıza ve dikkat ölçmeye yönelik bazı kognitif testler tanıya yardımcı olmak için uygulanır.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Belirtileri 

Çocuklarda dikkat eksikliği belirtileri, çocukların günlük yaşamında ve okul başarısında belirgin şekilde kendini gösterir. Bu çocuklarda öne çıkan özellikler arasında aşırı hareketlilik, dikkatini toplamada güçlük ve verilen görevleri tamamlamada zorlanma yer alır.  Dikkat eksikliği olan çocuğun özellikleri  şu şekilde sıralayabiliriz: 

• Aşırı hareketlilik belirtileri: Sırayı beklemede zorluk çekme, başkaları konuşurken onları bölme ve bir yerde uzun süre oturamama olarak sayılabilir.

• Dikkat eksikliği belirtileri: Verilen bir görevi tamamlamada zorluk yaşama, yönergeleri takip edememe, dinlemiyormuş gibi görünme, eşyalarını kaybetme, sakarlıklar, zihinsel çaba gerektiren etkinliklerden hoşlanmama ya da kaçınma, dikkatsizce hatalar yapma ve detaylara dikkatini verememedir.

DEHB belirtileri genellikle stres altında, kişinin alışık olmadığı durumlarda, yapılması gereken işlerin karmaşık olduğu durumlarda şiddetlenir.

Dikkat Eksikliği Olan Çocuğa Nasıl Yaklaşılmalı?

Çocuklarda dikkat eksikliği durumunda ebeveynlerin yaklaşımı, çocuğun gelişim sürecinde büyük fark yaratabilir. DEHB'li çocuklar çoğu zaman anlaşılmak, sabırla dinlenmek ve desteklenmek isterler. Çocuğunuzla konuşurken göz teması kurmak özgüvenini geliştirir., konuşurken onunla aynı hizada olun. Konuşurken, kısa ve anlaşılır cümleler kurun. Dikkat eksikliği olan çocuklar sıklıkla günlük işlerini yapmakta unutkanlık gibi sorunlar yaşar, organizasyon problemleri vardır, gündelik işleri organize etmesine yardımcı olun. Zamanı kullanmayı öğretin. Belli aktiviteler için belli saatleri birlikte planlayın ve uyabiliyor mu kontrol edin. Genellikle dersler gibi yapılacak işleri küçük parçalara bölmek yararlıdır, bir listesini çıkarın, bunları belirli aralıklarla çocuğunuza hatırlatın. Ders çalışma rutini geliştirirken zaman dilimlerine bölün ve bunları sıkılmayacağı kısa sürelere ayırın. Spor faaliyetleri ise, çocuğun hareket ihtiyacını karşılaması ve fazla enerjisini boşaltabilmesi için her zaman etkilidir.

Dikkat Eksikliği Olan Çocuklarda Eğitimi Nasıl Olmalı?

Öğretmenlerin özellikle okullarda yapılandırılmış ve tutarlı bir sınıf ortamı oluşturmaya dikkat etmesi önemlidir. Derslerde görsel materyaller, oyunlar, grup çalışmaları gibi dikkat çekebilecek tekniklerin kullanılması faydalı olabilir. Uzun süreli oturma ve sürekli ders anlatımından ziyade kısa molalar vererek ders anlatmak, yine derslerde teknolojiden faydalanmak ve gerekli olduğu durumlarda bireysel öğretim ve destek planları hazırlamak akılda tutulması gereken noktalardır. Montessori eğitimi gibi çocuk merkezli yaklaşımlar, çocuğun kendi hızında öğrenmesine imkân tanıyarak dikkat ve öğrenme becerilerinin gelişmesine katkı sağlayabilir.

Çocuğun Dikkat Eksikliği Nasıl Giderilir, Tedavi Süreci Nasıldır?

DEHB’li çocuğu olan ailelerin en çok merak ettiği konuların başında “Çocuğun dikkat eksikliği nasıl giderilir, tedavi süreci nasıldır? Tedavi sonrası dikkat eksikliği tamamen geçer mi?” soruları gelir. Bu sorular, hem tedavi yöntemlerini hem de tedavinin uzun vadeli etkilerini anlamak açısından oldukça önemlidir.

DEHB tedavisinde ilk adım bu hastalık hakkında ailenin bilinçlendirilmesi, nasıl bir tedavi izleneceği ve tedavi olunmadığı durumlarda ne gibi sorunlarla karşılaşılacağı hakkında bilgi verilmesidir. DEHB tedavisinde hastanın yaşı önemlidir eğer tedavi gören kişi çocuk ve ergen ise ailenin de tedaviye katılması tedaviye olumlu katkı sağlayacak ve iyileşmenin hızını artıracaktır. Bu süreçte özellikle çocuk gelişiminde babanın rolü, çocuğun özgüven kazanması, disiplinli bir rutin oluşturması ve sosyal becerilerinin gelişmesi açısından oldukça önemlidir.

Uzman tarafından verilecek olan ilaçlar da tedavi için oldukça önemlidir. Çocuğun ilaçlar sayesinde dikkat ve konsantrasyonunda artış ve eğitim hayatında düzelme, hareketliliğinde azalma ve sosyal hayata uyumunda artma gözlemlenebilir.

Aileler bazen yanlış edindikleri bilgilerle çocuklarda psikiyatrik ilaç kullanımının yanlış olduğu düşüncesine kapılabilirler. Eğer doğru bilgiler aileye verilirse ve ilaç kullanılmamasının olası kötü etkilerinden etraflıca bahsedilirse bu direnç kolaylıkla aşılabilir.

Dikkat Eksikliği Olan Çocuklar için Önerilen Etkinlikler Nelerdir?

Dikkat eksikliği olan çocuğa etkinlik seçerken, çocuğun hem enerjisini sağlıklı şekilde kullanabileceği hem de dikkat ve koordinasyon becerilerini geliştirebileceği aktiviteler tercih edilmelidir. DEHB'li çocukların fazla enerjilerini atmalarına, fiziksel kondisyonlarını geliştirmelerine ve koordinasyon becerilerini geliştirmelerine yardımcı olacak özellikle açık havada yapılan doğa yürüyüşü gibi etkinlikler, takım sporları ya da bireysel sporlar, birden fazla duyuyu harekete geçirilen oyunlar (parmak boyama , kum tepsisi veya su ile planlanan oyunlar gibi) önerilebilir. Strateji, problem çözme, görsel ve işitsel dikkat gerektiren oyunlar da çok faydalıdır.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Çocuklarda dikkat eksikliği tedavi edilmezse, ergenlik ve erişkinlik döneminde sorunlar çoğu kez devam eder. İlerideki yaşlarda riskli davranışlarda bulunma, sigara, alkol ya da diğer bağımlılık yapan maddeleri kullanma, istenmeyen hamilelikler, dikkatsizce araç kullanma ve kaza yapma oranları daha sıktır. Akademik başar oranları, iş başarısı, evlilik ve sosyal hayata başarı oranları düşer. Bu durum sorunların daha da ağırlaşmasına ya da karmaşıklaşmasına yol açar.